همه گیری ویروس کووید- 19 و جنگ میان روسیه و اوکراین، شکاف‌های موجود در جوامع را بیش از پیش آشکار ساخت،  با وجود این سیستم جهانی به صورت ناباورانه‌ای انعطاف‌پذیر است. رکودی که برای سال 2023 پیش‌بینی شده بود محقق نشد و تلاطم‌های مالی نیز در زمان کوتاهی فروکش کرد. این نکته از یکسو دلگرم کننده است اما از سوی دیگر همچنان چشم‌اندازهای جهانی نامشخص ساخته است. درگیری‌های سیاسی همراه با اقدامات خشونت‌آمیز، از نیجریه و سودان گرفته تا غزه و اسرائیل،  توجه و نگرانی‌های جمعیت جهانی را به خود جلب کرده است. در کنار چنین مواردی ،  تحولاتی نیز هستند که هنوز به درگیری‌های منطقه‌ای بلندمدت منجر نشده است. در میان این تحولات اگرچه همانند همه‌گیری کرونا بی‌ثباتی تا آن اندازه، پیش‌بینی نشده است اما در چشم‌انداز بلند آنها شوک‌های بیشتری به همراه خواهد داشت. در این مقاله به بررسی مختصری از تحولات جهانی در سال های 2034 و 2026 براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد پرداخته شده است.

چشم‌انداز کوتاه‌مدت و بلندمدت جهانی

بررسی ادراکی ریسک­های سال 2023- 2024  چشم‌انداز عمدتا منفی را برای جهان در کوتاه‌مدت نشان می‌دهد و انتظار می‌رود در بلندمدت نیز بدتر شود. بررسی­های انجام شده در سال 2023 اینگونه عنوان شده است چشم‌انداز در بازه زمانی 10 سال آینده منفی‌تر از اکنون خواهد بود. در گزارشی که توسط مجمع جهانی اقتصاد تهیه شده است تغییرات بلند‌مدت را در 4 دسته طبقه‌بندی کرده که تحت عنوان عناصر سیستمی چشم‌انداز جهانی معرفی کرده است.

- تغییرات آب و هوایی

- تغییرات در اندازه،  رشد و ساختار جمعیت در سراسر جهان

- مسیرهای توسعه برای فناوری‌های مرزی ( شتاب فناوری)

- تغییرات ژئواستراتژیک

می‌توان عنوان کرد، مجموعه جدیدی از شرایط جهانی در هر یک از این حوزه‌ها در حال شکل‌گیری است. همان‌گونه که جوامع به دنبال سازگاری با این نیروهای در حال تغییر هستند،  ظرفیت آنها نیز برای آماده شدن و پاسخگویی به خطرات جهانی، تحت تاثیر این وقایع قرار خواهد گرفت. خطرات زیست‌محیطی ممکن است به نقطه­ای تحت عنوان نقطه بی‌بازگشت برسد. نظرسنجی انجام شده بیان کننده این موضوع است که تغییرات آب و هوایی به عنوان بزرگ‌ترین خطر برای ایجاد یک بحران مادی در مقیاس جهانی در سال 2024 رتبه‌بندی شده است. بر اساس پیش‌بینی‌ها گرمایش زمین در اوایل سال  2030 به آن خواهیم رسید و این در شرایطی است که بسیاری از کشورها برای چنین وقایع غیرخطی آماده نیستند  و لازم است در مقیاس عظیم، نیازهای سرمایه‌گذاری زیر ساختی آنها ارزیابی شود. در این بین برخی از جوامع هستند که قادر به جذب اثرات حاد و مزمن تغییرات آب و هوایی سریع نیستند. در این مطالعه ریسک‌های جهانی که در 2 سال و سپس 10 سال آینده شناسایی و رتبه‌بندی شده‌اند به صورت زیر نمایش داده شده است.

رتبه‌بندی ریسک‌های جهانی در کوتاه‌مدت و بلندمدت

عدم قطعیت‌های اقتصادی در اکثر بازارهای جهانی به اوج خود خواهد رسید، اما جبران این خسارت‌ها برای کشورهای آسیب‌پذیر بسیار گزاف خواهد بود. کشورهای آسیب‌پذیر و مستعد به صورت فزاینده‌ای از بخش‌های زیرساختی دیجیتال، تجارت،  سرمایه‌گذاری‌های سبز و فرصت‌های اقتصادی مرتبط محروم خواهند بود.

 به طور مشابه، همگرایی پیشرفت‌های تکنولوژیکی و پویایی ژئوپلیتیکی باعث خواهد شد که مجموعه جدیدی از برندگان و بازندگان را در میان اقتصادهای پیشرفته و در حال توسعه ایجاد کند. شکاف‌های دیجیتالی در بین کشورهای با درآمد بالا و پایین باعث ایجاد اختلاف فاحش در توزیع مزایا و خطرات مرتبط با این موضوع خواهد شد. کشورها و جوامع آسیب‌پذیر به صورت جدی از نظر دیجیتالی شدن عقب خواهند ماند و این تحولات بر بهره‌های اقتصادی، مالی،  آب و هوا،  آموزش  و مراقبت‌های بهداشتی و همچنین ایجاد شغل تاثیر می‌گذارد.

براساس نظرسنجی انجام شده و ارزیابی پاسخ‌ها،  نتایج بیان‌کننده این موضوع است که شکاف عمیق‌تری در صحنه­های بین‌المللی ایجاد خواهد شد و ما شاهد یک نظام چند‌قطبی پراکنده در آینده خواهیم بود که در میان آنها قدرت‌های بزرگ قوانین و هنجارهای منطقه‌ای را به چالش می‌کشند. اکنون باید اشاره کرد در دهه آینده دوره‌ای از تغییرات قابل توجه را تجربه خواهیم کرد و ظرفیت انطباق جهانیان تا حد نهایی افزایش خواهد یافت.

مسیر سال 2026

در مسیر دو سال آینده، مخاطرات تجدید قوا شدن مانند درگیری‌های مسلحانه بین منطقه­ای و خطرات ناشی از نادرست بودن اطلاعات و محدودیت‌های اطلاعاتی بسیار پررنگ خواهد بود. عملا درگیری‌های ذکر شده در تمامی رتبه‌بندهای انجام شده دارای امتیاز بالا بوده است. ناامنی‌های سایبری در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرد.

 طی دو سال آینده، توجه و منابع قدرت‌های جهانی بر سه نقطه حساس جغرافیایی متمرکز خواهند بود: جنگ در اوکراین،  درگیری‌های اسرائیل و غزه،  تنش های تایوان. تشدید بحران در هر یک از کانون‌ها به طور اساسی زنجیره‌های عرضه جهانی،  بازارهای مالی،  پویایی امنیتی و ثبات سیاسی را مختل می‌کند و احساس  امنیت را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. هر سه منطقه در یک دو راهی ژئوپلیتیکی قرار دارند: جایی که قدرت‌های بزرگ منافع خود را کسب می‌کنند. نفت،  مسیرهای تجاری در خاورمیانه،  ثبات و توازن قدرت در اروپای شرقی و زنجیره‌های تامین فناوری پیشرفته در شرق آسیا همگی مواردی هستند که مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی هستند و به تنهایی هر کدام می‌توانند به بی‌ثباتی منطقه‌ای منجر شوند. لازم است به این نکته اشاره کرد که هر سه منطقه به صورت مستقیم قابلیت‌های هسته‌ای دارند. پیش‌بینی‌ها برای جنگ روسیه و اوکراین دشوار است، این جنگ می‌تواند به یک درگیری طولانی‌مدت و پراکنده سال‌ها و حتی دهه‌ها ادامه داشته باشد.

چشم‌اندازهای اقتصادی کوتاه‌مدت به دلیل عوامل داخلی در برخی از بزرگ‌ترین بازارهای جهانی و همچنین تحولات ژئوپلیتیکی بسیار نامشخص است. ادامه فشارهای طرف عرضه و عدم اطمینان تقاضا می‌تواند به تورم پایدار و نرخ­های بهره بالا منجر شود. شرکت‌های کوچک و متوسط و کشورهایی که به شدت بدهکار هستند،  به ویژه در معرض کاهش رشد در معرض خطرهای ناشی از افزایش نرخ‌های بهره بالا قرار خواهند گرفت. روایت‌های متفاوتی در خصوص وضعیت تورم و نرخ‌های بهره در اقتصاد جهانی وجود دارد. از این رو بر اساس دیدگاه‌های متضاد در مورد  آینده ، خطر کالیبراسیون نادرست توسط بانک‌های مرکزی، دولت‌ها و شرکت ‌می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های نادرست اقتصادی منجر شود.

ریسک‌های جهانی در سال 2034

دهه آینده دوره­ای از تغییرات قابل توجه خواهد بود و ظرفیت انطباق تا سطح بالایی افزایش می‌یابد. بررسی این تغییرات و مقایسه بازه‌های زمانی 2 و 10ساله، چشم‌انداز رو به وخامت ریسک‌های جهانی را نشان می‌دهد. از 34 ریسک شناسایی شده ،  33 ریسک رو به افزایش خواهند بود. خطرات زیست‌محیطی و تکنولوژی از جمله خطراتی هستند که انتظار می‌رود در این دوره بیشترین شدت را داشته باشند. چشم‌انداز ریسک‌های جهانی تقریبا تمامی خطرات زیست محیطی را در 10 رتبه اول ریسک‌های آینده گنجانده است. پیش‌بینی می‌شود، رویدادهای آب و هوایی حتی شدیدتر شوند، این خطر در دهه آینده در رتبه اول خطرات شناسایی شده است که جهانیان با آن روبه‌رو هستند. موضوع دیگری که باید به آن توجه کرد، مهاجرت‌های غیر ارادی است که در میان خطرات شناسایی شده در رتبه هفتم جای گرفته است. آلودگی‌های محیط‌زیستی همچنان رتبه دهم را در اختیار دارد.

نگرانی­ها در مورد پیامدهای احتمالی پیشرفت‌های فناوری اخیر نیز به وضوح مشهود است. پیش‌بینی می­شود که نتایج نامطلوب فناوری‌های هوش‌مصنوعی یکی از بزرگ‌ترین تجربیاتی است در دهه آینده وجود خواهد داشت. به صورت کلی خطراتی که در 5 دسته طبقه‌بندی شده‌اند به شرح زیر توسط مجمع‌جهانی اقتصاد برای 10سال آینده معرفی شده است.  

از دیگر نگرانی‌هایی که در افق دوساله پیش‌بینی شده، فقدان فرصت‌های اقتصادی است که اخیرا به ریسک‌های جهانی اضافه و انتظار می‌رود این موضع در بلندمدت شدت بیشتری یابد. موضوع بیکاری از دیگر محرک‌هایی است که موضوع کمبود فرصت‌های اقتصادی را پیچیده می‌کند. ترکیبی از سایر ریسک‌های جهانی شامل ریسک‌های اقتصادی در کوتاه‌مدت، مانند رکود اقتصادی،  تورم و ریسک‌های فشار اجتماعی فرسایش حقوق بشر،  خشونت‌های بین دولتی و قطبی‌سازی اجتماعی مواردی است که در دهه آینده همچنان وجود خواهد داشت.

موارد عنوان شده همگی به یک چشم‌انداز همراه با خطرات جهانی برای سال‌های آتی  اشاره دارد که در آن آسیب‌پذیری‌های اقتصادی و اجتماعی همچنان ادامه خواهد داشت. تحولات نگران کننده‌ای که امروزه در حال ظهورند، این پتانسیل را دارند که در دهه آینده به خطرات مزمنی تبدیل شوند، همان‌طور که تحولات مداوم باعث تبدیل یک امر به صورت عادی می‌شود. تغییرات آب و هوایی ممکن است منابع اقتصادی موجود را برای انطباق با تغییرات اقلیمی کاهش دهد. افزایش آسیب‌پذیری  ناشی از استرس منابع،  درگیری و افزایش قطبی‌سازی می‌تواند جوامع و کل اقتصادها را در معرض جرم  و فساد قرار دهد. رشد تصاعدی فناوری ممکن است نسل بعدی را بدون مسیر روشنی برای بهبود پتانسیل‌های انسانی،  امنیت و رفاه رها کند. چگونگی تکامل این خطرات جهانی منعکس‌کننده جهانی خواهد بود که به آرامی در حوزه‌های مختلف شکل می‌گیرد: حوزه‌های ژئواستراتژیک،  زیست‌محیط،  جمعیت و فناوری.

پرداختن به خطرات تغییرات حیاتی زمین نیازمند رویکرد تکامل یافته برای تصمیم‌گیری شیوه برخورد با ریسک‌های آب و هوا است. به این منظور لازم است از طریق ایجاد سیستم داده جهانی، مشترکات تغییرات زیست‌محیطی و آب و هوایی همراه با سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در تجهیزات به عنوان دیدگاه جهانی مدنظر کشورها و دولت‌ها قرار گیرد. انرژی‌های تجدید‌پذیر برای توانمندسازی جوامع محلی بسیار ضروری است. لازم است دانش و سواد هوش مصنوعی در سیستم آموزشی عمومی در نظر گرفته شود و همچنین این آموزش برای روزنامه‌نگاران و تصمیم‌گیران ارائه شود تا نه تنها با توانایی‌های سیستم هوش مصنوعی آشنا و آن را درک کنند، بلکه بتوانند منابع اطلاعاتی قابل اعتماد را شناسایی کنند، همچنین لازم است در این خصوص قوانین مربوط به مالکیت معنوی،  اشتغال،  سیاست‌های  رقابتی،  حفاظت از داده‌ها، حریم‌خصوصی و حقوقی بشر برای رسیدگی به چالش‌های جدید ناشی از هوشی مصنوعی تکامل یابد. سایر مواردی که پیش‌بینی می‌شود توسط گروه‌های نظارتی مختلف در کوتاه‌مدت باید مورد توجه قرار گیرند عبارتند از شناسایی محصولات تولید شده توسط هوش مصنوعی و تعیین مسئول برای آسیب‌های ناشی از هوش مصنوعی.

گذار سبز و هوش مصنوعی به نوعی مرز اختلالات در مدل اقتصادهای سنتی به مسیر‌های توسعه را ایجاد می‌کند،  اما در این بین فرصت‌های قابل توجهی را نیز ارائه می‌دهد. با مدیریت دقیق همکاری‌های بین‌المللی،  نیروی کار موثر می‌تواند از رفاه به جای ریسک‌ها و خطرات معرفی شده در آن سوی مرزها بهره ببرد از این رو، برنامه‌ریزی برای ایجاد شغل‌های از راه دور و برنامه‌ریزی برای استخدام نیروها به روشی غیرسنتی،  در عین حالی که فناوری و مهارت مورد توجه قرار گیرد،  همگی لازم است با دقت تحلیل و اقدام شود.

ریسک‌های پیش روی ایران

نگاه اجمالی به ریسک‌های شناسایی شده برای کشور ایران به ترتیب از رتبه‌های اول تا  پنجم به شرح زیر آورده شده است.

1- تورم

2- محدودیت دسترسی به آب

3- فرسایش‌های اجتماعی

4- نابرابری‌ها( ثروت، درآمد)

5- رکود اقتصادی

در مقایسه کشورهای حوزه خلیج‌فارس و ایران، تنها کشور با محدودیت دسترسی به آب  که به عنوان ریسک‌های شناسایی شده با رتبه بالا ذکر شده، ایران است. عربستان سعودی، قطر، عمان، کویت، امارات متحده عربی ، بحرین  در مواردی همچون تورم، رکود اقتصادی با ایران مشترک هستند. ریسک‌هایی همچون پیامدهای نامطلوب هوش‌مصنوعی، انحراف اطلاعاتی و نادرست در کشورهای عربستان سعودی و امارات‌ متحده‌عربی در رتبه‌های ریسک‌های قابل توجه معرفی شده‌اند. به عبارتی می‌توان اشاره کرد،  این کشورها در همسایگی ایران در گذر تحول خود با سرعت بیشتری به ریسک‌های معرفی شده برخورد خواهند کرد و از این رو ایران در تحولات آتی خود به دلیل درگیری با ریسک‌های ذکر شده با هزینه‌هایی روبه رو می‌شود که می‌تواند ادامه مسیر را با دشواری‌های بسیار همراه سازد. در میان کشورهای حوزه خلیج‌فارس، عمان در میان ریسک‌های شناسایی شده با ریسک بدهی‌های دولتی و بیکاری همراه خواهد بود و از سوی دیگر کشور قطر با کمبود نیروی انسانی،  این در حالی است که بیکاری در میان 5 ریسک ابتدای برای ایران شناسایی نشده است و اثرات ناشی از بیکاری را می‌توان در عناوینی همچون رکود اقتصادی مشاهده کرد.

 کشوری مانند هند که به عنوان دومین کشور با رشد اقتصادی بالا نیز با ریسک‌هایی همانند انحراف اطلاعاتی و نادرست، گسترش بیماری‌های عفونی، گسترش فعالیت‌های اقتصادی غیرقانونی، نابرابری‌ها ( ثروت و درآمد) و کمبود نیروی انسانی روبه ‌رو است.  این موضوع برای چین نیز طی 10سال آینده به عنوان ریسک بالا شناسایی شده است. همانگونه که مطرح شد، کم و بیش تمامی کشورها طی 10سال آینده با ترکیبی از چالش‌های محیط‌زیستی،  اقتصادی،  اجتماعی و .. روبه رو خواهند بود و لازم است از هم‌اکنون آمادگی همراه شدن با چنین تحولاتی در کشورها ایجاد شود و چه بسا فعالان اقتصادی با نگاه با ریسک‌های پیش‌رو ،  فرصت‌های قابل دستیابی برای گسترش فعالیت‌ها را شناسایی کرده و محدوده امن خود را بیش از قبل توسعه دهند.  

لیلا نیلفروشان

مدیر گروه مطالعات اقتصادی شرکت مهندسی بین‌المللی فولاد تکنیک