لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا وقتی پیروز انتخابات ریاست جمهوری برزیل شد، به جمعیتی که در مراسم تحلیفش در برابر کاخ ریاست جمهوری در برازیلیا جمع شده بودند، گفت: «جهان از برزیل انتظار دارد که بار دیگر برای مقابله با بحران اقلیمی پیشرو باشد و الگویی از یک دولت مسوولیت‌پذیر از نظر اجتماعی و زیست‌محیطی که قادر به ارتقای رشد اقتصادی است.»
انتخاباتی که لولا را به قدرت بازگرداند، محوری برای سرنوشت سیاره زمین توصیف شد. ژاییر بولسونارو، رئیس‌جمهور سابق و رقیب شکست‌خورده او، متهم است به اینکه چشم خود را بر تخریب فزاینده جنگل‌های آمازون به عنوان بزرگ‌ترین جنگل بارانی جهان و سنگری در برابر گرمایش زمین، به دلیل توانایی‌اش در جذب و ذخیره مقادیر زیادی اکسید کربن، بسته است.
لولا که قبلا عضو اتحادیه صنفی و از سال 2003 تا 2011 نیز رئیس‌جمهور برزیل بود، خودش را به عنوان یک قهرمان محیط‌زیست معرفی کرده است. دستاورد قبلی او کاهش قابل توجه جنگل‌زدایی آمازون و ترسیم برنامه‌های گسترده برای اقتصاد سبز بوده است. با این حال، در قلب آرزوهای لولا برای رهبری تغییرات اقلیمی در سطح جهان، یک تنش نه چندان آسان وجود دارد. این تنش را می‌توان در یک کلمه خلاصه کرد: نفت.
از آنجا که این کشور آمریکای جنوبی به دنبال افزایش تولید نفت خام از دکل‌های دریایی است، دولت داسیلوا قصد دارد برزیل را از رتبه هشتم بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان به رتبه چهارم بیاورد. لولا نفت را رکن اصلی استراتژی برزیل برای رشد اقتصادی می‌داند. برای یافتن ذخایر جدید در زیر بستر دریا، تلاش‌هایی از جمله طرح جنجالی حفاری نفت در آب‌های عمیق در دهانه رودخانه آمازون شروع شده است. فعالان محیط‌زیست این طرح‌های پیشنهادی را مورد انتقاد قرار داده‌اند و می‌گویند با ادعاهای لولا در مورد پایداری، در تناقض است. سوئلی آرائوجو، مدیر سیاست عمومی در موسسه غیرانتفاعی «کلایمت آبزرویتوری» (Climate Observatory)، می‌گوید: «در این قضیه هیچ انسجامی وجود ندارد. شما نمی‌توانید در مساله بهبود محیط‌زیست و اقلیم یک پیشرو باشید و همزمان به یک تولیدکننده بزرگ نفت تبدیل شوید.»
برزیل برای میزبانی «کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل» یا COP در نوامبر 2025 آماده می‌شود و این موضوع می‌تواند به عنوان یک تهدید، دیپلماسی محیط‌زیستی معروف این رهبر چپ‌گرا را تحت‌الشعاع قرار دهد. البته در حالی که لولا شهرت بین‌المللی خود را در مورد محیط‌زیست به خطر انداخته، در خانه باید به تعهداتش برای کاهش فقر عمل کند. بسیاری افراد در حزب کارگران (PT) او و خارج از آن، ثروت نفتی برزیل را عامل اساسی توسعه ملی می‌دانند.
حامیان بهره‌برداری از ثروت هیدروکربنی برزیل می‌گویند حتی با اینکه انتظار می‌رود در بحبوحه تغییر به سمت استفاده از انرژی‌های پاک‌تر مصرف جهانی نفت خام کاهش یابد، همچنان طی دهه‌های آینده این کالای اساسی بخشی از ترکیب انرژی جهان خواهد بود. آنها استدلال می‌کنند که درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز می‌تواند به تامین مالی تحول انرژی برزیل کمک کند و اعتبارات کاهش کربن آن را تقویت کند.
طبق اعلام اندیشکده «امبر» (Ember)، برزیل در زمینه تولید برق تجدیدپذیر بین کشورهای گروه 20 پیشتاز است. دولت لولا متعهد شده تا سال 2030 به جنگل‌زدایی به صورت کامل پایان دهد و اهداف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را هم مورد بازنگری قرار دهد. الکساندر سیلویرا، وزیر معادن و انرژی برزیل، گفته: «در سیاست ملی انرژی ما هیچ تناقضی وجود ندارد.» او معتقد است برزیل باید «عمل‌گرا» باشد. او اضافه می‌کند: «ما می‌خواهیم سیاست تحول انرژی را عملی کنیم، اما نمی‌توانیم به تنهایی از پس هزینه‌های آن برآییم. چرا آمریکا و عربستان همچنان نفت عرضه کنند و برزیل نکند؟ این یک ناهماهنگی است و اغلب خواسته‌ای ریاکارانه از سوی کشورهایی است که نفت ندارند؛ مانند فرانسه!»
دانشمندان مجموعه‌ای از رویدادهای شدید آب و هوایی که سال گذشته در برزیل رخ داد را به تغییرات اقلیمی از جمله خشکسالی، سیل و موج گرما مرتبط دانسته‌اند. این موضوع، گفت‌وگو در این زمینه را اضطراری‌تر کرده است. کارلوس نوبر، دانشمند مشهوری که در حوزه سیستم‌های زمین در دانشگاه سائوپائولو فعالیت می‌کند، معتقد است دمای زمین سریع‌تر از آنچه قبلا پیش‌بینی شده بود بالا می‌رود و بنابراین دنبال کردن اکتشافات هیدروکربنی جدید در برزیل یا هر کشور دیگری منطقی نیست. او می‌گوید: «اگر به استفاده از سوخت‌های فسیلی فعلی ادامه دهیم، در سال 2050 با انتشار قابل توجه گازهای گلخانه‌ای مواجهیم و در نتیجه دمای زمین از 5/2 درجه سانتی‌گراد (بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن) فراتر خواهد رفت. این به معنای مرگ زمین است.
استخراج از «لایه پیش‌نمک»
رابطه شخصی لولا با نفت به اولین دوره ریاست جمهوری او برمی‌گردد، زمانی که شرکت نفت دولتی «پتروبراس» در سال 2006 اکتشاف بزرگی را در سواحل ریودوژانیرو انجام داد. ذخایر نفتی بزرگی که در عمق 7کیلومتری اقیانوس کشف می‌شوند، «لایه پیش‌نمک» نام دارند، چون زیر پوسته ضخیمی از سدیم کلراید محبوس شده‌اند. لولا آن را یکی از بزرگ‌ترین اکتشافات قرن دانسته بود.
درست است که پول نفت به تامین مالی برنامه‌های اجتماعی دولت کمک کرد، اما این سرخوشی دوام نیاورد. اول اینکه رکود کالاهای اساسی، جلوی رونق اقتصادی برزیل را گرفت. بعد هم رسوایی مالی با محوریت شرکت نفت پتروبراس، به زندانی شدن ده‌ها تاجر و سیاستمدار از جمله خود لولا منجر شد که البته محکومیت وی در سال 2021 لغو شد. در آن دورانی که حزب کارگران دولت را در دست داشت، شرکت پتروبراس درگیر مداخله سیاسی و سوء مدیریت شده بود.
امروز نفت خام، دومین صادرات بزرگ برزیل پس از سویا است و چین بزرگ‌ترین خریدار آن است. این بخش حدود 10درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور را تشکیل می‌دهد. در ماه ژوئن، تولید روزانه به 2/3 میلیون بشکه رسید که حدود 3 درصد از کل تولید جهانی است. بیشتر آن از لایه پیش‌نمک بود که تحت سلطه پتروبراس با مشارکت شرکت‌های بزرگ جهانی مانند شل، توتال انرژی و CNOOC چین است. شراینر پارکر، از شرکت تحقیقات انرژی «ریستاد» (Rystad Energy)، می‌گوید: «هیچ‌گاه نمی‌شد به این نتیجه قطعی رسید که برزیل ابرقدرتی نفتی خواهد شد. هزینه‌های توسعه دارایی‌های استخراج نفت از لایه پیش‌نمک اقیانوس بسیار زیاد بود و به هزینه‌های سرمایه‌ای هنگفت نیاز داشت. اما حالا داریم ثمرات آن را می‌بینیم.»
کارشناسان انرژی می‌گویند عرضه نفت در آینده باید ارزان باشد و ردپای کربن کمتری داشته باشد تا در مواجهه با مالیات کربن و در نهایت کاهش تقاضا، بتواند با انرژی‌های تجدیدپذیر رقابت کند.
سکوهای نفتی شناور که متصل به چاه‌های آب‌های عمیق هستند، از تولید در مقیاس زیاد بهره می‌برند، چون هزینه‌های واحد کاهش می‌یابد. به گفته ریستاد، فرآیند استخراج یک بشکه نفت از لایه پیش‌نمک به انتشار 8 تا 9 کیلوگرم دی اکسید‌کربن یا حدود نیمی از میانگین جهانی منجر می‌شود.
فرانسیسکو مونالدی، کارشناس انرژی آمریکای لاتین در دانشگاه رایس در هیوستون، می‌گوید: «اگر جهان تقاضای نفت دارد، برزیل می‌تواند بگوید چرا ما تولیدکننده آن نباشیم، در حالی که انتشار گازهای گلخانه‌ای ما در مقایسه با تولیدکنندگان دیگر کمتر است؟ حتی در سختگیرانه‌ترین سناریوهای انتشار خالص صفر، برای جبران کاهش تولید نفت، به سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز دارید.»
با توجه به اینکه انتظار می‌رود تولید نفت خام برزیل در ابتدای دهه آینده به اوج خود برسد و سپس کاهش یابد، شرکت‌های پتروبراس و برازیلیا هر دو مشتاقند که ذخایر خود را دوباره پر کنند. یک امیدواری بزرگ منطقه «حاشیه استوایی» است: امتدادی به طول 2200 کیلومتر در حاشیه اقیانوس اطلس که در سواحل شمالی کشور قرار گرفته و برخی از فقیرترین ایالت‌های برزیل در آن واقع شده‌اند. وزارت معادن و انرژی برزیل تخمین می‌زند که پنج حوضه در این مرزهای جدید می‌تواند حاوی 10 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال باشد که به سرمایه‌گذاری 56 میلیارد دلاری نیاز دارد. ارزیابی شده این میزان نفت می‌تواند ذخایر تثبیت‌شده برزیل را بیش از یک‌سوم افزایش دهد و 200 میلیارد دلار درآمد مالیاتی ایجاد کند. سیلویرا، وزیر معادن و انرژی، آن را «گذرنامه‌ای برای آینده» توصیف کرده است.
پتروبراس دو پنجم از بودجه 5/7 میلیارد دلاری اکتشاف خود را در مدت 5 سال، به این منطقه اختصاص داده است. امسال حفاری اکتشافی در آب‌های عمیق در یکی از حوضه‌ها آغاز شده است. با این حال، در مهم‌ترین بخش موانعی وجود دارد: یعنی «دهانه رود آمازون.» آدریانو پیرس، بنیان گذار شرکت مشاوره Centro Brasileiro de Infra Estrutura، می‌گوید: «دهانه رود آمازون یکی از برجسته‌ترین مناطق حاشیه استوایی برزیل است، چون با کشور همسایه گویان که شرکت اکسون‌موبیل در حال توسعه میدان‌های عظیم نفتی در آن است، مرز دارد.»
با این حال، سال گذشته قانون‌گذاران درخواست پتروبراس را برای دریافت مجوز حفر چاه اکتشافی در آن منطقه رد کردند؛ جایی که در 500 کیلومتری دهانه رودخانه و 160 کیلومتری ساحل ایالت آماپا قرار دارد. این اتفاق به نقطه عطفی برای جنجال‌های گسترده‌تر تبدیل شده است. فعالان می‌گویند این حفاری برای تنوع زیستی خطر دارد و به محیط‌زیست مناطق پایین دست که محل زندگی جوامع ماهیگیری، صخره‌های مرجانی و دلفین‌ها است، آسیب می‌زند. آنها هشدار می‌دهند که هرگونه نشت نفت می‌تواند همراه با جریانات آب گسترش پیدا کند.
آژانس محیط زیست «ایباما» به فقدان مطالعات عمیق در مورد مناسب بودن منطقه برای تولید نفت، اثرات احتمالی بر مردم بومی و برنامه‌های ناکافی برای حفاظت از حیات وحش در صورت نشت نفت اشاره کرده است. درخواست تجدیدنظر پتروبراس همچنان در حال بررسی است. تحلیلگران صنعت به تجربه و تخصص پتروبراس در مورد فعالیت در دریاهای آزاد اشاره می‌کنند. این شرکت که درخواست‌های مصاحبه را رد کرده، اصرار دارد که می‌تواند فعالیت‌هایش را به صورت ایمن انجام دهد و قصد ندارد در مناطق ساحلی یا نزدیک مناطق حساس حفاری کند.
نشانه‌های طبیعت
چند ماه پیش، «اوتاوینو ویدواتو» در حال بازرسی یک تراکتور واژگون شده در گل و لای، عواقب بدترین فاجعه طبیعی در تاریخ ایالت جنوبی «ریو گراند دو سول» را بازگو می‌کرد. سیل شدید مزارع برنج او را از بین برده بود. همه مرغ و خروس‌ها و دام‌‌های او غرق شدند. ماشین‌آلات کشاورزی‌اش هم آسیب دیدند. اوتاوینو 57ساله می‌گوید: «طبیعت نشانه‌هایی برای ما می‌فرستد و هزینه اقداماتی که انسان انجام می‌دهد را طلب می‌کند.»
این چهارمین سیل بزرگی بود که در کمتر از یک سال این منطقه را درنوردید. هزینه بازسازی 20 میلیارد دلار برآورده شده و هشدارهایی وجود دارد که می‌گوید خانواده‌ها، کسب و کارها و کل شهرهای منطقه، در معرض خطر سیل‌های آینده هستند و ممکن است نیاز به جابه‌جایی داشته باشند. نوبر می‌گوید «شکی نیست» که شدت و تناوب چنین رویدادهایی به دلیل گرمایش جهانی ساخته دست بشر است. این رویدادها، باعث شده همه از لولا بخواهند در مورد شرط‌بندی‌اش روی نفت، تجدیدنظر کند. رایسا فریرا، مدیر کمپین صلح سبز برزیل، می‌گوید اگر این کشور در مورد تعهد خود برای محدود کردن دمای کره‌زمین به 5/1 درجه سانتی‌گراد جدی است، باید در سیاست‌هایش در قبال سوخت‌های فسیلی «تغییر اساسی» ایجاد کند.
رئیس‌جمهور برزیل در سخنرانی تحلیفش گفته بود: «هیچ کشور دیگری به اندازه برزیل شرایط مساعد برای تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ زیست‌محیطی را ندارد.» لولا در حفظ تعادل بین حفاظت از محیط‌زیست و رشد اقتصادی، خیلی زود باید دنیا را متقاعد کند که منظورش چیست.
منبع: Financial Times