اقتصاد چرخشی به‌عنوان یک مدل اقتصادی نوین، توانایی تغییر الگوهای تولید و مصرف خطی را از طریق معرفی فرآیندها و مدل‌های کسب‌وکار جدید دارد. این تحول بنیادی نه‌تنها به بهبود بهره‌وری منابع منجر می‌شود، بلکه تاثیرات مثبت اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی گسترده‌ای را نیز به همراه خواهد داشت. در سال‌های اخیر، مطالعات متعددی در زمینه شناسایی پیامدهای اقتصاد چرخشی در اتحادیه اروپا و کشورهای عضو این اتحادیه انجام شده است.

اثرات اقتصاد چرخشی را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:

1. آثار اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی، اشتغال، سرمایه‌گذاری و...)

2. آثار محیط‌زیستی (استفاده بهینه از منابع، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش آلودگی و تخریب محیط‌زیست و...)

3. آثار اجتماعی (جنسیت، فرصت‌های اجتماعی، کاهش نابرابری و...)

آثار اقتصادی

مطالعه‌ای توسط موسسه اقتصاد‌سنجی کمبریج و سرویس علمی بیو (2014) با استفاده از یک مدل اقتصاد کلان نشان داد که بهبود بهره‌وری منابع در اتحادیه اروپا با تغییر ۲ درصدی، می‌تواند منجر به ایجاد 2میلیون شغل جدید تا سال ۲۰۳۰ شود. در بخش محیط‌زیست، بهره‌وری ۳ درصدی منابع تولیدی، کاهش ۲۵درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا سال ۲۰۳۰ به همراه خواهد داشت. از منظر اجتماعی، افزایش ۲ درصدی بهره‌وری منابع تولیدی، تاثیرات توزیعی مثبتی در میان گروه‌های اجتماعی ایجاد خواهد کرد.

سازمان محیط‌زیست اروپا (2014) با تمرکز بر بازیافت و استفاده مجدد از ضایعات و زباله‌ها، سناریوهای مختلفی را تبیین کرد. بر اساس این سناریوها، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ حدود ۶۳۵ تا ۷۵۰ هزار شغل و تا سال ۲۰۳۰، معادل ۷۱۰ تا ۸۷۰ هزار شغل جدید در این بخش ایجاد شود.

بر اساس مدل‌سازی‌های اقتصادی و داده‌های جمع‌آوری‌شده از ۱۵۰ مصاحبه حضوری با متخصصان که توسط مرکز مطالعات آلن مک‌آرتور و مکنزی انجام شده است، در صورت تحرک و پیشرفت‌های فنی و مهندسی در بخش‌های سازمانی واحدهای تولیدی صنایع غذایی و محیط‌زیست تا سال ۲۰۳۰ با رشد ۳درصدی، ارزش افزوده سالانه‌ای معادل 8/1 تریلیون یورو ایجاد خواهد شد. این امر منجر به افزایش ۷درصدی تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا می‌شود.

آثار محیط‌زیستی

استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، بازچرخانی مواد، مدیریت بهینه منابع و بهینه‌سازی فرآیندها سبب افزایش کارآمدی تولید کالاها خواهد شد. پیاده‌سازی کامل اقتصاد چرخشی می‌تواند مصرف مواد اولیه را ۳۲ درصد تا سال ۲۰۳۰ و ۵۳ درصد تا سال ۲۰۵۰ کاهش دهد.

آثار اجتماعی

گزارشی از موسسه آلن مک‌آرتور و موسسه آیکیو (2017) نشان می‌دهد که اگرچه برخی از مدل‌های کسب‌وکار نوظهور، مانند وسایل نقلیه الکتریکی و اقتصاد مشارکتی، به سرعت در حال رشد هستند، اما سرمایه‌گذاری‌های چرخشی تنها ۱۰ درصد از مجموع کل سرمایه‌گذاری‌ها را پوشش می‌دهند. این موضوع نشان‌دهنده پتانسیل بالای رشد در این حوزه است. کمیسیون اروپا (2015) در ارزیابی تاثیر قوانین مدیریت زباله، برآورد کرده است که در سناریوهای مختلف، بین ۱۳۶ تا ۱۷۸ هزار شغل تمام‌وقت تا سال ۲۰۲۵ در صنعت بازیافت زباله‌ها ایجاد خواهد شد.

مطالعات موردی

ویژیکمن و اسکانبرگ (2015) در مطالعه‌ای جامع از یک مدل ورودی-خروجی (مدل‌سازی جدول داده-ستانده) برای تخمین تاثیرات اقتصاد چرخشی از منظر فرصت‌های شغلی در پنج کشور عضو اتحادیه اروپا استفاده کردند. در این مدل، فعالیت‌هایی مانند افزایش بهره‌وری انرژی، افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ترکیب انرژی و سازماندهی تولید مبتنی بر عملکرد در راستای اقتصاد چرخشی لحاظ شده است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که مدیریت این راهبردها می‌تواند منجر به ایجاد ۷۵‌هزار شغل جدید در فنلاند، ۱۰۰ هزار شغل جدید در سوئد، ۲۰۰ هزار شغل جدید در هلند، ۴۰۰ هزار شغل در اسپانیا و حدود ۵۰۰هزار شغل جدید در فرانسه شود.

مطالعه سازمان محیط‌زیست اروپا (2014)، اثرات بهبود بهره‌وری منابع تولیدی را بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ، کاهش دورریز مواد غذایی، مدیریت مصرف آب، عدم استفاده از کودهای شیمیایی کشاورزی و استفاده از زمین به اثبات رسانده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تا سال 2025 در صورت کاهش پسماندهای مواد‌غذایی و به کارگیری شیوه‌های استفاده مجدد در بخش‌های نساجی و منسوجات، انتشار گازهای گلخانه‌ای به میزان 5/51 تا 5/56 میلیون تن کاهش می‌یابد. این سازمان پتانسیل کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای این بخش‌ها را 5/74 تا 115 تن برای سال 2030 برآورد کرده است.

در مدل سازمان حفاظت از محیط‌زیست اروپا (2014) نشان داده شده است که استفاده مجدد از محصولات نساجی، منجر به کاهش کودهای کشاورزی و استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی در کشت پنبه می‌شود. بر اساس پیش‌بینی این سازمان مصرف کودهای کشاورزی در این قاره از 58/0 تا 02/1 تن در هکتار، در سال 2025 به 44/0 تا 88/0 تن در هکتار، تا سال 2030 تقلیل می‌یابد. این مطالعه همچنین تاثیرات مثبت محیط‌زیستی ناشی از عدم استفاده از زمین را به دلیل کاهش نیاز به دفن زباله‌های مواد غذایی پیش‌بینی می‌کند. این تحقیق نشان می‌دهد تا سال 2050 سطح زیر کشت زمین‌های کشاورزی، رقمی بین 28.350 کیلومتر مربع و 47،520 کیلومتر مربع خواهد بود و این مقدار تا سال 2030 به 38.707 کیلومتر مربع تا 56.970 کیلومترمربع خواهد رسید. ارزیابی‌های سازمان حفاظت از محیط‌زیست اروپا بر اساس فرضیه ارتباط مستقیم بین کاهش زباله‌های مواد‌غذایی و کاهش تولید اولیه مواد‌غذایی است.

مرکز آمار و ارزیابی موسسه اقتصادی آلن مک‌آرتور و موسسه مک‌کینزی (2015) که بر اساس مدل‌سازی اقتصادی و اطلاعات جمع‌آوری شده از 150 مصاحبه با کارشناسان به دست آمده، نشان می‌دهد که با اجرای کامل اقتصاد چرخشی، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2030 معادل 48 درصد و تا سال 2050 به 83درصد تقلیل می‌یابد و پیش بینی می‌کند تا سال 2030 در بخش ماشین‌آلات و مصالح ساختمانی، استفاده از زمین، مصرف آب و کودهای کشاورزی معادل 32 درصد و تا سال 2050 معادل 53‌درصد کاهش خواهد یافت. نتایج مطالعه مشترک کمیسیون اروپا و گروه لوتن و همکاران (2013) نیز حاکی از آن است که صرفه‌جویی در تولید مواد غذایی و آشامیدنی، کالاهای فلزی و خدمات گردشگری در راستای بهبود بهره‌وری منابع تولیدی، سبب کاهش 2 تا 4درصد انتشار سالانه گازهای گلخانه‌ای در اتحادیه اروپا خواهد شد.

اسکانبرگ و ویژیکمن (2015) در مطالعاتی از مدل جدول داده - ستانده برای برآورد اثرات اقتصاد چرخشی با توجه به کاهش انتشار گاز دی‌اکسیدکربن در پنج کشور عضو اتحادیه اروپا استفاده کردند. محققان سه مرحله را برای اقتصاد چرخشی لحاظ کردند و سناریوها را برای هر مرحله و اثرات کلی آنها در نظر گرفتند. نتایج مطالعه آنها نشان می‌دهد که در صورت اجرای اقتصاد چرخشی ، حجم انتشار گاز دی‌اکسید کربن تا سال 2030 و 2050 معادل 30 و 50درصد کاهش می‌یابد. با این حال، ترکیب این سه مرحله می‌تواند منجر به کاهش انتشار گاز دی اکسید‌کربن در سوئد به میزان 66درصد، در فنلاند 68درصد در هلند 66درصد و در فرانسه به میزان 69 درصد شود.

یافته‌های بنیاد آلن مک‌آرتور (2015) نیز نشان می‌دهد که اقتصاد چرخشی منجر به کاهش 3/3 تا 7/7درصد انتشار گاز دی اکسیدکربن و کاهش نیاز به مواد اولیه به میزان 5 تا 50درصد مواد تا سال 2035 می‌شود. توسعه‌های جدید: از سال 2023، توجه بیشتری به اقتصاد چرخشی در اتحادیه اروپا شده است و بسیاری از کشورها اقداماتی را برای پیاده‌سازی برنامه‌های اقتصاد چرخشی آغاز کرده‌اند. این شامل سیاست‌های جدیدی برای کاهش زباله‌ها و افزایش بازیافت است. اهداف اقلیمی: اتحادیه اروپا در سال 2021 هدف خود را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2030 به 55‌درصد نسبت به سال 1990 تعیین کرد. این هدف شامل تقویت اقتصاد چرخشی به‌عنوان یک راهکار کلیدی است.

چشم‌انداز آینده

با توجه به پیشرفت‌های اخیر در حوزه اقتصاد چرخشی، اتحادیه اروپا سیاست‌های بلندپروازانه‌تری در این زمینه اتخاذ کرده است. بر اساس برنامه اقدام اقتصاد چرخشی اتحادیه اروپا (2020) و توافق‌نامه سبز اروپا (European Green Deal)، هدف اصلی کاهش ۵۵درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۳۰ و دستیابی به بی‌طرفی کربنی تا سال ۲۰۵۰ است. بر اساس گزارش آژانس محیط‌زیست اروپا (EEA) در سال ۲۰۲۳، اقتصاد چرخشی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲میلیون شغل جدید در اتحادیه اروپا ایجاد کند و ارزش افزوده اقتصادی آن به 5/2تریلیون یورو برسد. همچنین، انتظار می‌رود که این رویکرد به کاهش ۶۰درصدی مصرف مواد اولیه و ۵۰ درصدی کاهش ضایعات تا سال ۲۰۳۰ منجر شود.

مدیریت زباله‌ها در اتحادیه اروپا

مدیریت زباله‌ها یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی و اقتصادی در جهان امروز است. اتحادیه اروپا به عنوان یکی از پیشگامان در این حوزه، با تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های جامع، تلاش کرده است تا با استفاده از اصول اقتصاد چرخشی، بهینه‌سازی فرآیندهای مدیریت زباله را محقق کند. این بخش مقاله به بررسی رویکردها و دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا در مدیریت زباله‌ها می‌پردازد.

چارچوب مدیریت زباله‌ها در اتحادیه اروپا

بر اساس بسته پیشنهادی کمیسیون اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴، برنامه‌های مدیریت زباله‌های کشورهای عضو این اتحادیه بر پایه اصول اقتصاد چرخشی طراحی شده‌اند. این برنامه‌ها با تاکید بر بازیافت و استفاده مجدد از منابع، توسط آژانس محیط‌زیست اروپا تدوین و تصویب شده‌اند. چارچوب مدیریت زباله‌ها بر اساس رهنمود شماره ۲۰۰۸/۹۸/EC اتحادیه اروپا، بر ارتباط مؤلفه‌های مدیریت زباله‌ها مانند ماهیت (نوع) زباله‌ها، استفاده مجدد و بازیافت تمرکز دارد. این رهنمود همچنین بر برنامه‌های هدف‌گذاری‌شده برای بازیافت و استفاده مجدد از زباله‌ها تا سال ۲۰۲۰ تاکید کرده است.

 سلسله مراتب مدیریت زباله‌ها

رویکرد سلسله مراتب مدیریت زباله در اتحادیه اروپا مشابه مفهوم ۳R (کاهش، استفاده مجدد و بازیافت) است. این سلسله مراتب به شرح زیر است:

۱. پیشگیری: فرهنگ‌سازی برای کاهش تولید زباله.

۲. آماده‌سازی برای استفاده مجدد: فرآوری زباله‌ها برای استفاده دوباره.

۳. استفاده مجدد: بهره‌برداری مجدد از مواد و محصولات.

۴. بازیافت یاترمیم: تبدیل زباله‌ها به مواد اولیه یا محصولات جدید.

۵. دفع: آخرین راه‌حل برای زباله‌هایی که قابل بازیافت یا استفاده مجدد نیستند.

ماده(۴)دستورالعمل چارچوب زباله ۲۰۰۸/۹۸/EC تصریح می‌کند که کشورهای عضو باید اقدامات لازم را برای تشویق گزینه‌هایی که بهترین نتیجه زیست‌محیطی را دارند، انجام دهند.

 اهداف هفتمین برنامه محیط زیست اتحادیه اروپا

هفتمین برنامه محیط‌زیست اتحادیه اروپا که تا سال ۲۰۲۰ سیاست‌های زیست‌محیطی کشورهای عضو را هدایت کرده است، اهداف زیر را برای مدیریت زباله‌ها تعیین کرده است:

۱. کاهش حداکثری تولید زباله.

۲. حداکثرسازی بازیافت و استفاده مجدد.

۳. محدودیت سوزاندن مواد غیرقابل بازیافت.

۴. دفن زباله‌هایی که قابل بازیافت یا استفاده مجدد نیستند.

۵. تضمین اجرای کامل اهداف و سیاست‌های مدیریت زباله.

نتیجه‌گیری

اتحادیه اروپا با اتخاذ رویکردهای نوآورانه و مبتنی بر اقتصاد چرخشی، گام‌های موثری در جهت مدیریت بهینه زباله‌ها برداشته است. این تلاش‌ها نه تنها به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کند، بلکه از طریق بازیافت و استفاده مجدد، به رشد اقتصادی پایدار نیز منجر می‌شود. با این حال، چالش‌هایی مانند اجرای کامل سیاست‌ها و هماهنگی بین کشورهای عضو همچنان وجود دارد که نیازمند توجه و اقدامات بیشتر است.

سید حسین سجادی فر

پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست